Komşuyu Anlamak/Anlatmak: 20. Yüzyılda Türkiye’de İran’a Dair Yayınlanan Kitaplara Dair Bir Değerlendirme

Apply

Komşuyu Anlamak/Anlatmak: 20. Yüzyılda Türkiye’de İran’a Dair Yayınlanan Kitaplara Dair Bir Değerlendirme

Journal Title: insan & toplum - Year 2012, Vol 2, Issue 3

Abstract

İran ve Türkiye, tarih boyunca dinî, siyasi, kültürel, edebî vb. açılardan etkileşim içinde bulunan iki ülke olagelmiştir. Kaşgarlı Mahmud asırlar önce, “Tatsız Türk bolmaz (Farssız Türk olmaz).” diyerek bu ilişkilerin derinliğine işaret etmiştir. Muhtelif Türk hanedanlıkları, dönem dönem İran’da hüküm sürdüğü gibi İran’ın kadim devlet geleneğinden de çok etkilenmişlerdir. Bu etkileşim, 16. yüzyılda Türkmen Safevi Hanedanlığı’nın Şiiliğin hamisi sıfatıyla yükselişini takiben yerini çatışmaya bırakmıştır. Bu durum, Osmanlı ile İran arasında önemli askeri sonuçları olan ve yoğun bir dinî kisveye bürünmüş siyasi bir mücadeleye zemin hazırlamıştır. 18. yüzyılın sonralarında Safevi Hanedanlığı, yerini diğer bir Türkmen hanedanlığı olan Kaçarlara bırakmıştır. 19. yüzyıl, her iki devletin de ıslahatlara giriştiği ve başta askeriye olmak üzere devlet birimlerinin ağırlıklı olarak Avrupa temel alınarak yeniden yapılandırıldığı bir dönem olmuştur. Bu gelişmeler, iki ülke arasında kayda değer bir etkileşim içerisinde meydana gelmiş ve çoğu zaman Osmanlı’da gerçekleştirilen bir reform birkaç yıl içerisinde İran’da da görüldüğü gibi İran’daki gelişmeler de Osmanlı devlet ricali ve münevverleri tarafından yakından takip edilmiştir. Özellikle 19. yüzyıl boyunca ve 20. yüzyılın başlarında, İran’ın önde gelen birçok reformist düşünür ve devlet adamının muhtelif görevlerle Osmanlı Devleti’nde belirli süre bulunmuş olmaları, onlara, takip edilen ıslahat programını yakından gözlemleme imkânı sunmuştur. Örneğin, Mirza Taki Han Emir Kebir ve Mirza Hoseyn Han Müşîru’d-Devleh Sipahsalar gibi 19. yüzyılda İran modernleşmesine damgasını vuran devlet adamları, kariyerlerinin önemli bir döneminde İran sefiri sıfatıyla Osmanlı Devleti’nde bulunmuşlardır. Ayrıca, anayasanın ve meclisin önemine dair Farsça ele alınmış en önemli ve öncü çalışmalardan Yek Kelime (Bir Metin) eserinin sahibi Mirza Yusuf Han ve onu fikirleriyle derinden etkileyen Mirza Malkum Han gibi daha birçok İranlı entelektüel ve devlet adamı da Osmanlı Devleti’nde cereyan eden gelişmeleri ya bizzat müşahede ya da yakından takip etmişlerdir. Diğer yandan Mirza Fethali Ahundzade’nin alfabe konusundaki yenilikçi yaklaşımları geçici bir dönem için de olsa Osmanlı İmparatorluğunda da yankı bulmuş ve Ahundzade 1863 yılında fikirlerini serdetmek üzere Cemiyet-i İlmiye-yi Osmaniye’ye davet edilmiştir. İran’da farklı lehçelerle de olsa Türkçenin Farsçadan sonraki en yaygın dil oluşu, Osmanlı Devleti’nde de aydınların önemli bir bölümünün Farsçaya vâkıf bulunuşu, aradaki etkileşimi kolaylaştıran bir unsur olmuştur. 20. yüzyılın başlarından itibaren ilişkilerin takip ettiği seyirse bu makalenin konusunu teşkil etmekte olduğundan takip eden satırlarda, yeri geldikçe bu ilişkilere değinilecektir.

Authors and Affiliations

Serhan Afacan

EP ID EP306224
DOI 10.12658/human.society.2.3.R0003
Views 71
Downloads 0